Święta Bożego Narodzenia w tradycji grecko-katolickiej: zwyczaje, liturgia i duchowość. Rozmowa z proboszczem ks. Bohdanem Krykiem

Jakie szczególne zwyczaje i obrzędy charakteryzują święta Bożego Narodzenia w greckokatolickiej wspólnocie?

W Kościele greckokatolickim, szczególnie istotnym zwyczajem jest wertep, czyli jasełka, które prezentowane są podczas okresu kolędy. Dzieci i dorośli przebrani za postacie biblijne odwiedzają domy, śpiewają kolędy, a wertep przedstawia wydarzenia związane z narodzeniem Jezusa. Mamy w zwyczaju, tak jak wszyscy chrześcijanie, ozdabianie swoich domów. Dekorujemy również świątynie, pod dany okres, czyli jak mamy post, to dekorujemy skromnie. Natomiast na Boże Narodzenie takim rozpoznawalnym znakiem podstawowym jest ikona Bożego Narodzenia, która jest umieszczana w centralnej części świątyni. U nas nie robi się szopek, ale zależy to też od kultury danego regionu, czasami księża stawiają niewielkie szopki w cerkwiach. Tradycyjnie stawiamy też choinki, śpiewamy kolędy.

Tradycyjnie przy stole wigilijnym kosztujemy kutię, to taka słodka tradycyjna potrawa wigilijna z gotowanej pszenicy i maku z dodatkiem bakalii i migdałów. Tradycyjnie potrawy na stole wigilijnym są bezmięsne. Mamy pierogi z kapustą i grzybami, z ziemniakami, barszcz z grzybami, kapustę oraz rybę. Przy stole wigilijnym zamiast opłatka, to dzielimy się prosforą. Jest to chleb kwaszony, wypiekany do użytku podczas Boskiej Liturgii oraz na wigilię święta Bożego Narodzenia. Dzieleni się prosforą to tradycyjna forma składania sobie życzeń, to też symbol Pana Jezusa, który do nas przychodzi, który się rodzi. Rzymskokatolicy dzielą się opłatkiem, natomiast u nas prosfora jest używana do Liturgii Świętej i podczas Wieczerzy Wigilijnej.

Czy istnieją tradycje rodzinne lub wspólnotowe, które wyróżniają grecko-katolickie święta?

U moich dziadków jeszcze była taka przedwojenna tradycja, że robiono kutię. Ona była bardzo gęsta, dodawano do niej dużo miodu, żeby się lepiła i dziadek rzucał nią łyżką o sufit. Tyle ile tam takich kupek tej kuti przylepiło się do sufitu, tyle kop siana spodziewano się przy najbliższych zbiorach ziarna. To była taka bożonarodzeniowa wróżba o urodzaju następnego lata. Tradycją jest również postać tzw. diducha - snopa zboża. Jest to trochę powiązane z wierzeniami ludowymi i trzeba wspomnieć, że niektóre symbole chrześcijańskie wywodzą się z czasów pogaństwa i były one chrystianizowane. Dodatkowo 5 stycznia przeżywamy tzw. drugą wigilię, którą nazywamy „szczedrij weczir” i tam, tak jak 24 grudnia nie pojawia się mięso. Podczas tej wieczerzy wspominamy Chrzest Jezusa w Jordanie. 24 grudnia i 5 stycznia to dni, w których pościmy. Wtedy tak naprawdę powinno się spożywać jeden posiłek do syta i dopiero potem kolację wigilijną.

Jakie są główne aspekty duchowości związane z obchodzeniem Bożego Narodzenia w Kościele greckokatolickim?

Po kolacji wigilijnej, tak jak w kościele rzymskokatolickim odprawia się pasterkę, to u nas w cerkwiach odprawia się tzw. Powieczerze. To wieczorne nabożeństwo, na które tradycyjnie wierni przychodzą po spożyciu kolacji. No i różna jest praktyka w parafiach albo po tym powieczerzu odprawia się liturgię bożonarodzeniową, albo już w samo Boże Narodzenie. W drugi dzień wspominamy Najświętszą Marię Pannę, matkę Pana Jezusa i Trzeciego Dnia Świętego Szczepana, pierwszego męczennika. Bożonarodzeniowa liturgia jest okraszona przede wszystkim kolędą. W tym roku po raz pierwszy świętujemy za kalendarzem gregoriańskim, więc Boże Narodzenie będzie 25 grudnia, a Święto Objawienia Pańskiego 6 stycznia, dzięki czemu będziemy świętować bardziej komfortowo, w aktualnie panującej w Polsce świątecznej atmosferze, 6 stycznia w święto Objawienia Pańskiego wodę będziemy święcić w dniu wolnym od pracy.

Jeśli chodzi o msze święte, to dlaczego kapłani w kościele greckokatolickim stoją tyłem do zebranych, a w kościele rzymskokatolickim jest na odwrót?

Kapłan stoi podczas nabożeństw ad orientem, zorientowany w kierunku wschodu. Dawniej też świątynie, cerkwie, kościoły budowano zawsze w ten sposób, że ołtarze były skierowane na wschód. Chrześcijanie wierzyli, że pan Jezus, kiedy przyjdzie powtórnie, to właśnie ze wschodu, jako światłość narodów, jako wschodzące słońce. Kiedyś również chowano zmarłych nogami w kierunku wschodu, by zmarły mógł wstać na spotkanie nadchodzącego Chrystusa. Może ktoś się ze mną nie zgodzi, ale kościół nie jest instytucją skostniałą, tylko jest instytucją, która się reformuje i dostosowuje do potrzeb wiernych, a więc nie jest też wykluczone, że za ileś lat może być tak, że znów kapłan rzymskokatolicki będzie się modlił ad orientem. Natomiast to, że u nas kapłan stoi tyłem do ludu, to też nie jest jakąś przeszkodą w modlitwie. Liturgia ma swój rytm, na błogosławieństwa, wyniesienie darów, na wyjście z Ewangelią, czy czytania kapłan stoi zawsze przodem do wiernych.

Czy greckokatolicy angażują się w jakieś działania charytatywne lub społeczne podczas okresu świątecznego?

Misją kościoła jest nie tylko nauczanie i modlitwa, ale też służba bliźniemu. Pieczę nad służbą potrzebującym sprawuje m.in. Caritas naszej archidiecezji na czele z księdzem dyrektorem. W ciągu roku mamy wyznaczone zbiórki przeznaczone na cele charytatywne, również w czasie Bożego Narodzenia w parafiach dysponowane są świece bożonarodzeniowe, które Caritas przygotowuje specjalnie je dla naszych wiernych. Dochód z tych świec jest przeznaczany właśnie na pomoc potrzebującym.
Ponadto każda parafia według swoich możliwości i potrzeb angażuje się w dzieła charytatywne.